انوار العرفان فی تفسیر القرآن (کتاب)این تفسیر به زبان فارسی ساده نگاشته شده و هدف آن تفسیر تمام قرآن به شیوه ترتیبی می‌باشد. مرحوم ابوالفضل داورپناه مؤلف این تفسیر در ترجمه و شرح آیات از نظم و نثر استفاده نموده و با وجود سادگی دارای مطالب علمی، آموزشی و ارشادی نیز می‌باشد. ۱ - معرفی اجمالیمفسر در ابتدای کتاب مباحثی در علوم قرآن شامل آشنا شدن با قرآن و مقدمات استفاده از آن، موانع فهم معانی قرآن، آداب قاری قرآن و امور باطنی که باید رعایت نماید، فضیلت قرآن و ثواب تلاوت آن، نام های قرآن، شماره سوره‌ها و آیات و کلمات و حروف قرآن، تاویل و تفسیر، برخی اصطلاحات مربوط به تفسیر (مانند: مجمل و متشابه، محکم و مبین، ناسخ و منسوخ، مطلق و مقید، خاص و عام، و ظاهر و باطن)، سوره‌ها و آیاتیکه در مکه یا مدینه نازل گشته‌اند، اولین و آخرین سوره ای که نازل گردیده و بحثی راجع به استعاذه، مطرح نموده‌اند. ایشان در مورد ترجمه قرآن معتقد است عبارات قرآن ترجمه بردار نیست و حتی از لحاظ اسلوب با زبان عربی امروز و هیچ روز دیگر هم شباهت ندارد، لذا ترجمه آیات قرآن برای فهمیدن آن کافی نیست و چون سعی می‌شود که چیزی در ترجمه بر اصل آن اضافه نگردد، اشکال ترجمه و نارسایی آن زیادتر می‌شود بنابراین ترجمه کلام الهی و گنجاندن آن در قالب کلام بشری، آنهم در قالب زبان فارسی که نسبت به زبان عربی بسیار محدود است مانند گنجاندن آب اقیانوس در کاسه و سنجیدن نور خورشید با پیمانه است. ۱.۱ - روش تفسیریروش کلی ایشان در تفسیر به این ترتیب است که در ابتدای هر سوره، اطلاعاتی در زمینه تعداد حروف سوره، تعداد کلمات آن، تعداد آیات ، تعداد رکوع، ترتیب نزول سوره، ترتیب تنظیم سوره در فهرست ترتیبی سوره‌ها و مکی یا مدنی بودن آن ارائه می‌دهند. پس از آن آیاتی از سوره را که قصد ترجمه و شرح آنها را دارد، آورده به ترجمه و شرح منظوم توام با نثر یک به یک آنها می‌پردازد. مرحله ترجمه و شرح از یکدیگر تفکیک شدنی نیست. پس از اینکه ترجمه و شرح تک تک آیات آن مجموعه به پایان رسید به شان نزول آنها می‌پردازد، شان نزولها را از منابع مختلف نقل می‌نماید از قبیل کشف الاسرار، تفسیر طبری، مجمع البیان، آثار سیوطی، تفسیر تبیان، نمونه، بینات، تفسیر برهان و... ، و در بسیاری از موارد از ابن عباس، ابن مسعود ، ضحاک، مجاهد، قتاده و... نقل نموده که منبع آن را ذکر نمی‌نماید. بحثی از نظر لغت و معنی عنوان دیگر این تفسیر است که بعد از شان نزول بیان می‌شود. در این عنوان کلمات آیه یا فرازهای آن را یک به یک مورد بررسی قرار داده معانی آن را غالبا بدون ذکر منبع مطرح می‌نماید، سپس موارد مشابه کلمه را در آیات دیگر بیان نموده معانی آن را گاه تا ۶ معنا یا بیشتر بازگو می‌کند (مانند ج۱ ص۳۹۷ معنای کلمه «عرض»). با پایان یافتن این بخش مراجعه کننده تفسیر به معنای یک کلمه در تمام قرآن واقف خواهد شد [۱]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص ۳۹۷.
. سپس نوبت به بخش «توضیحات» می‌رسد. در این بخش مفسر آیه یا فرازی از آن را مورد بحث قرار داده با نقل اقوال مفسرین به تفسیر آن می‌پردازد. در نقل اقوال مفسرین رویه خاصی را پی گیری نمی‌نمایند، در بعضی موارد نام مفسر یا تفسیر او را ذکر می‌کند (مانند: ابن عباس، ابن مسعود، [۲]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص ۴۰۶.
). و در پاره‌ای موارد به عبارت «بعقیده بعضی مفسرین»، «بعضی از مفسرین نوشته‌اند»، ... اکتفا می‌نماید. [۴]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص ۴۰۶.
. در این عنوان گاهی مطالب را با سؤال و جواب پی گیری می‌نماید (مانند [۵]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص۴۱۰.
). . عنوان «روایات» فصل بعدی ایشان است که به ذکر روایات مربوط به آن آیات می‌پردازد. عدم ذکر منابع نیز در این بخش به چشم می‌خورد و فقط در موارد اندکی منابع آن را ذکر نموده است مانند تفسیر عیاشی، تفسیر قمی، اصول کافی ، احتجاج طبرسی ، النبوة ابن بابویه ، قصص الانبیاء «تجزیه و ترکیب» عنوان بعدی مفسر می‌باشد که در آن به تجزیه و ترکیب فرازهای مختلف آیات می‌پردازد و تقریبا تمام حروف و اسامی و افعال آیات را بررسی می‌کند، جایگاه جملات را نیز به خوبی گوشزد می‌نماید. مفسر محترم سعی دارد در تمامی مقاطع بطور وسیع بحث نماید بدین جهت همواره به نقل اقوال در هر زمینه می‌پردازد، بطور نمونه در مورد حروف مقطعه ۲۰ قول را از مفسرین ذکر می‌کند. [۷]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص ۱۴۴ تا۱۴۹.
. گاهی نیز، توضیح مبسوط ایشان به مسائل مرتبط با موضوع بحث هم کشیده می‌شود. برای مثال بحث انواع کذب که در بحث تشکیکی بودن معنای نفاق به مناسبت اشتراک آن در تشکیکی بودن، مطرح می‌شود. [۸]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص ۲۶۱.
.در بخش توضیحات، ایشان سؤالهایی که در فرازهای آیه مطرح است بیان نماید و تا حد امکان پاسخ آن را مطرح می‌کند، و در مقاطعی که مربوط به انبیاء و عملکرد آنهاست شبهه‌های رایج را از دیدگاههای متفاوت بیان نماید، به عنوان نمونه شبهه معصیت حضرت آدم علیه‌السّلام در خوردن شجره منهیه و اینکه امر «لا تقربا» مولوی بوده یا ارشادی ، [۱۰]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱، ص ۴۵۷.
، ایشان گاهی برای توضیح آیات، به ذکر داستان واقعه تمسک می‌جوید و از آن بهره می‌برد. برای نمونه، بازگو کردن داستان کاروان تجاری قریش و وقایع قبل از جنگ بدر ذیل آیه ۵ سوره انفال [۱۳]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱۶، ص ۲۹ به بعد.
ورود ایشان به مباحث فقهی در بخش توضیحات (که در واقع اصلی‌ترین بخش این تفسیر است)، گاهی بیش از حد تفسیر بوده و به موارد اختلاف نظر و دیدگاههای فقهی مذاهب پنجگانه اشاره می‌نماید، برای نمونه بحث خمس ذیل آیه ۴۱ سوره انفال [۱۵]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن،داور پناه ابوالفضل،انتشارات صدر،تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱۶، ص ۲۴۹.
.مفسر محترم سعی دارد در آیاتی که اشاره به مسائل توحید دارد، جنبه‌های مختلف را مطرح نماید و مخاطب خود را با مسائل اعتقادی بیشتر آشنا کند. برای نمونه، بحث انواع توحید ذیل آیه «و اعلموا ان الله یحول بین المرء و قلبه...» [۱۷]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن، داور پناه ابوالفضل، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱۶، ص ۱۳۹.
و بحث ولایت امیرالمومنین علیه‌السّلام و اینکه ائمه اطهار علیهم‌السّلام ذریه پیغمبر اکرم صلی‌الله‌علیه‌و‌آله‌وسلّم می‌باشند ذیل آیه ۷۵ سوره انفال «النبی اولی بالمومنین من انفسهم و ازواج امهاتهم و اولوالارحام بعضهم اولی ببعض» در گفتگوی امام موسی کاظم «علیه السلام» و هارون به نقل از ابن بابویه در بخش روایات ذکر شده و مفسر محترم خواننده خود را به این امر تذکر می‌دهند. [۱۹]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن، داور پناه ابوالفضل، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱۶، ص۳۵۸ تا ص۳۶۵ .
همچنانکه در آیه مباهله به اثبات ولایت و امامت حضرت علی «علیه السلام» اشاره می‌کند، [۲۰]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن، داور پناه ابوالفضل، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۶، ص۲۲.
. وی در ضمن بیان اقوال گوناگون، در مواردی به دیدگاه عرفا و به تعبیر ایشان علماء روحی اشاره‌ای دارد، که این خود گویای عدم ستیز ایشان با این طایفه و بلکه آشنایی با برخی افکار آنها را، دارد [۲۲]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن، داور پناه ابوالفضل، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱۶، ص۳۵۸ تا ص۳۸۰ .
. ایشان عنوان مستقلی را برای بیان فضائل و ثواب سور و قرائت آنها اختصاص نداده است، اما معمولا در بخش روایات با ذکر روایات از پیامبر «ص» و اهل بیت «علیهم السلام» متذکر آن می‌شوند. در میان مباحث ترجمه و شرح گاهی مصنف نکته‌هایی را به عنوان نکات استفاده شده از آیات مطرح می‌نماید که معمولا نکات کلی و اساسی است. به عنوان نمونه، ذیل [۲۵]
أنوار العرفان في تفسيرالقرآن، داور پناه ابوالفضل، انتشارات صدر، تهران، ۱۳۷۵ ش، نوبت چاپ: اول، ج۱۶، ص۳۵۸ تا ص۴۳۴ .
پرداختن و استفاده نمودن از اسرائیلیات، در برخی تفاسیر مشهود است، اما مفسر سعی نموده است به این وادی قدم نگذارد و اضافه بر داستان قرآن و بیان مناسبت با آن از روایات، از اسرائیلیات استفاده نکند و در این راه نیز موفق بوده و ردپایی از اینگونه موارد در تفسیر ایشان به چشم نمی‌خورد. ۱.۲ - منابع تفسیرمفسر با اینکه با تعبیر «برخی مفسرین»، اقوال زیادی را نقل می‌کند و همچنین در عنوان «روایات»، احادیث فراوانی را بازگو می‌نماید، اما در هیچیک از مقدمات ابتدای تفسیر و یا لابلای مجلدات آن، منابع خود را یکجا مطرح نمی‌کنند. منتهی از نقلها و تصریح‌های گوناگون و پراکنده ایشان قسمت عمده از منابع را می‌توان به شرح ذیل بیان کرد: از تفاسیر: مجمع البیان- تبیان، البرهان ، عیاشی، قمی، تفسیر منسوب به امام حسن عسکری علیه‌السّلام ، نمونه، المیزان، روض الجنان ، تفسیر کبیر فخر رازی، کشف الاسرار در المنثور، جامع البیان طبرسی، تفسیر کاشفی، جامع الاحکام قرطبی، تفسیر صافی، احکام القرآن قاضی ابوبکر، حقایق سلمی، تفسیر ابن مردویه، تفسیر ثعلبی و... از منابع روایی: توحید صدوق ، من لا یحضره الفقیه ، مناقب، اختصاص مفید ، وسائل الشیعه، لآلی الاخبار، کافی، معانی الاخبار ، صحیح بخاری، صحیح مسلم، مسند احمد، صحیح ترمذی و... از منابع دیگر: شواهد التنزیل حسکانی، بحر الحقایق، تاویلات نجمیه، منهاج النجاة فی تفسیر الصلاة مرحوم فیوضات، انیس الاعلام محمد صادق فی الاسلام، مفردات راغب، قاموس اللغه، رساله عروة الوثقی شیخ بهایی و... ۱.۳ - نسخه شناسیتفسیر انوار العرفان توسط انتشارات کتابخانه صدر از سال ۱۳۶۶ ش در قطع وزیری چاپ و هم اکنون تا جلد ۱۶ آن که پایان تفسیر سوره انفال می‌باشد، به دوستداران قرآن ارائه شده است، متاسفانه با درگذشت مؤلف محترم در اردیبهشت ماه ۱۳۸۴ شمسی، انتظار تکمیل آن نخواهد بود. ۲ - منابع مقاله۱- مقدمه تفسیر ج۱ و مجلدات دیگر آن ۲- دانشنامه قرآن و قرآن پژوهی ج۱ ص۶۷۰ و ص۱۰۳۴ به کوشش بهاء الدین خرمشاهی ۳- طبقات مفسران شیعه ج۵ ص۲۹۳ دکتر عقیقی بخشایشی ۳ - پانویس
۴ - منبعنرم افزار جامع التفاسیر، مرکز تحقیقات کامپیوتری علوم اسلامی (نور). |